Trong những năm gần đây, với áp lực đánh bắt thủy sản ngày càng gia tăng cùng với vấn nạn ô nhiễm môi trường và biến đổi khí hậu nặng nề đã làm cho nguồn lợi thủy sản biến động rõ nét theo hướng ngày càng cạn kiệt, một số loài thủy sản quý, hiếm, loài đặc hữu đã bị tuyệt chủng và có nguy cơ tuyệt chủng. Trung tâm Nghiên cứu Phát triển Xã hội tỉnh Thừa Thiên Huế, nay là Thành phố Huế (CSRD) phối hợp với nhóm chuyên gia của khoa Thủy sản, trường đại học Nông Lâm, Đại học Huế tiến hành nghiên cứu về loài đặc hữu của lòng hồ thủy điện A Lưới (sông A Sáp) nhằm góp phần thực hiện thành công chương trình, kế hoạch phát triển thủy sản của huyện A Lưới trước mắt và trong những năm sắp đến.
Nội dung nghiên cứu tập trung vào các vấn đề gồm: i) Xác định thành phần loài cá, giáp xác và thân mềm chủ yếu ở sông A Sáp; ii) Lập danh mục các loài có giá trị kinh tế cao ở sông A Sáp; iii) Danh lục các loài có giá trị qúy, hiếm (sách đỏ) và loài đặc hữu ở sông A Sáp; iv) Một số đặc điểm sinh học của các loài quý, hiếm, loài đặc hữu tại sông A Sáp; và v) Đề xuất các giải pháp bảo tồn, phát triển các loài đặc hữu, loài qúy, hiếm và loài có giá trị kinh tế.
Lưu vực sông A Sáp – huyện A Lưới
A Lưới là một huyện miền núi thuộc thành phố Huế, cách trung tâm thành phố Huế khoảng 70km về phía Tây, người dân thuộc các dân tộc chủ yếu là Pako, Tà Ôi, Cơ Tu, Vân Kiều, Kinh.
A Lưới có sông A Sáp, một con sông chính của huyện, là khu vực thượng nguồn của sông Sê Kông, Lào. Nguồn lợi thủy sản từ sông A Sáp cùng với hệ thống các khe, suối phân bố khắp trên địa bàn huyện là rất phong phú và đa dạng, vừa đem lại nguồn thu vừa là nguồn thực phẩm quan trọng và chủ chốt cho cư dân sinh sống ở đây.
Sông A Sáp ở phía nước Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Lào gọi là Sê Sáp, là khu vực thượng nguồn của sông Sê Kông thuộc hệ thống sông Mê Kông. Toàn bộ lưu vực của sông Sê Kông rộng 29.750 km² trong đó phần trên lãnh thổ Việt Nam là 750 km² (ở huyện A Lưới gọi là sông A Sáp và một chi lưu nhỏ của Sê Kông bắt nguồn từ tỉnh Kon Tum. Trên lãnh thổ Việt Nam sông A Sáp dài 47km, diện tích lưu vực 467 km². Sông A Sáp bắt nguồn từ các suối ở xã Lâm Đớt, huyện A Lưới tại vùng chân đèo Bà Lạch. Sông chảy về hướng tây bắc, qua địa phận xã Đông Sơn, Hương Phong, Hồng Thượng, Hồng Thái, đến ranh giới giữa xã Hồng Thái và Quảng Nhâm thì chuyển hướng tây nam, rồi chảy qua Lào (trước năm 2009).
Lưu vực sông A Sáp – huyện A Lưới nhìn trên cao. Ảnh: CSRD
Từ năm 2009, năm hoàn thành con đập ngăn sông A Sáp với mục đích giữ nước để làm thủy điện, sông A Sáp trở thành như một hồ chứa nước có chiều dài gần 47km với diện tích lòng hồ lên đến 331 km2 và có sức chứa lên đến 60,2 triệu m3 nước, làm nên một công trình thủy điện lớn nhất Huế cho đến hiện tại. Đây là cơ hội để nghề khai thác, đánh bắt thủy sản trên lòng hồ thủy điện (sông A Sáp) ngày càng gia tăng, đồng thời đây cũng chính là tiềm năng rất lớn để huyện có thể phát triển nuôi trồng thủy sản trên mặt nước lớn.
Thực hiện nghiên cứu tại lưu vực sông A Sáp, huyện A Lưới
Thu thập thông tin thứ cấp bao gồm tìm và nghiên cứu tài liệu trong nước và trên thế giới liên quan về điều kiện tự nhiên của huyện A Lưới; đặc điểm lòng hồ thuỷ điện A Lưới; các loài thủy sản đã được xác định tại thành phố Huế; các loài thuỷ sản quý hiếm (sách đỏ) và đặc hữu của nước ta và thành phố Huế đã công bố trước đây; đặc điểm sinh học của các loài thuỷ sản có khả năng sống ở lòng hồ thuỷ điện A Lưới (đặc điểm về phân bố, hình thái, sinh trưởng, sinh sản…).
Tiến hành các hoạt động thu thập thông tin từ cộng đồng, những người khai thác, hoạt động trong lĩnh vực liên quan.
Hoạt động nghiên cứu tiến hành điều tra tại 6 xã có sông A Sáp chảy qua là xã Hồng Thái, Hồng Thượng, Lâm Đớt, Hương Phong và xã Quảng Nhâm – huyện A Lưới, với 6 cuộc thảo luận nhóm cùng các hộ sống dọc theo sông, phỏng vấn sâu với 12 hộ khai thác, đánh bắt thủy sản trên sông A Sáp, 9 hộ mua bán và phỏng vấn sâu với 6 già làng để thu thập các thông tin sơ cấp. Tiến hành thu mẫu các loài thủy sản tại 12 điểm trong 10 ngày, kết hợp mua mẫu ở chợ Bốt Đỏ, chợ thị trấn A Lưới và các nhà hàng ăn uống tại A Lưới. Thực hiện phân loại cá, giáp xác, thân mềm ở phòng thí nghiệm kết hợp sử dụng các tài liệu thường quy trong phân loại.
Tiến hành các cuộc trao đổi, thảo luận tại cộng đồng. Ảnh: CSRD
Kết quả nghiên cứu
Khảo sát thực địa, điều tra và thu mẫu các loài cá, giáp xác và thân mềm sinh sống ở sông A Sáp đã xác định được 68 loài thuộc 26 họ, 11 bộ. Trong tổng số 61 loài cá, họ cá Chép có số lượng loài đông nhất, với 35 loài (chiếm 58,1%). Giáp xác có 3 loài và Thân mềm có 4 loài, trong đó cua Đồng có sản lượng khai thác lớn nhất. Các loài cá ở sông A Sáp đặc trưng của khu hệ cá suối – sông – ao. Trong các loài cá của sông A Sáp đã phát hiện 19 loài có giá trị kinh tế của địa phương được đánh bắt, có giá trị thương mại và sử dụng làm thức ăn. Có 13 loài cá qúy, hiếm và đặc hữu gồm: cá Xanh, cá Sao A Lưới, cá Sao, cá Vây bằng miền Trung, cá Sao Indo, cá Ngựa xám, cá Masheer, cá Chốt trắng, cá Ngạnh Việt Nam, cá Leo, cá Tỳ bà sao, cá Đép ngắn, cá Linh rìa (cá Chép bùn), trong đó có 6 loài cá đặc hữu và 9 loài cá qúy, hiếm (có 2 loài vừa qúy, hiếm vừa đặc hữu). Theo sách đỏ IUCN (2018), 9 loài cá quý, hiếm ở A Sáp này gồm 1 loài cá cực kỳ nguy cấp là cá Sao Indo (CR), 1 loài nguy cấp là cá Sao (EN), 5 loài sắp nguy cấp là cá Ngựa xám, cá Masheer, cá Chốt trắng, cá Ngạnh Việt Nam, cá Leo (VU) và 2 loài sắp bị đe dọa là cá Tỳ bà sao và cá Linh rìa (cá Chép bùn) (NT). Cả 13 loài cá này đều có khả năng sinh sản tự nhiên ở sông A Sáp.
Các mẫu vật thu thập từ cộng đồng được tiến hành ngâm trong dung dịch formalin và phân tích tại phòng thí nghiệm. Ảnh: CSRD
Nguyên nhân và các giải pháp nhằm bảo tồn và phát triển nguồn lợi thủy sản ở sông A Sáp
Nguồn lợi thủy sản ở huyện A Lưới nói chung và từ sông A Sáp nói riêng cùng với các sản phẩm từ trồng trọt và chăn nuôi đóng vai trò vô cùng quan trọng trong việc vừa đảm bảo mục tiêu an ninh lương thực và thực phẩm tại chỗ, đảm bảo kế sinh nhai, đem lại hiệu quả kinh tế và vừa đáp ứng được mục tiêu sức khỏe cộng đồng cho người dân ở huyện A Lưới. Kết quả tham vấn từ người dân cho biết nguồn lợi thủy sản ngày càng suy giảm nghiêm trọng so với trước đây. Nguyên nhân chủ yếu là do nhu cầu cao làm thực phẩm từ nguồn lợi thủy sản, mặt khác do sở thích tiêu thụ những loài cá có nguồn gốc khe suối, đặc sản của huyện miền núi; khai thác, đánh bắt nguồn lợi thủy sản quá mức, nhiều người đánh bắt hơn và do sử dụng công cụ đánh bắt hiện đại hơn và vẫn còn hiện tượng đánh bắt với những công cụ mang tính hủy diệt; môi trường sống của các loài thủy sản bị ô nhiễm do chất thải nông nghiệp (phân bón vô cơ, thuốc trừ sâu bệnh, vỏ chai thuốc, bao ni lông vứt xuống sông suối…), chất thải sinh hoạt (xà phòng, hóa chất, bao bì, rác thải, xăng dầu…). Đồng thời, biến đổi khí hậu diễn biến ngày càng tăng làm thay đổi các yếu tố thủy lý, thủy hóa của thủy vực, đe dọa thay đổi và dẫn đến làm mất môi trường sống của các loài thủy sản quý, hiếm, đặc hữu.
Qua tập hợp ý kiến tham vấn ở 6 xã định cư dọc theo sông A Sáp và kết quả nghiên cứu về cấu trúc thành phần loài thủy sản, loài quý, hiếm, đặc hữu và loài có giá trị kinh tế cao cũng như kinh nghiệm chuyên gia, công tác bảo tồn và phát triển nguồn lợi thủy sản ở huyện A Lưới là nội dung không thể thiếu trong hoạch định chính sách của Huyện ủy huyện A Lưới và được thể hiện trong kế hoạch phát triển kinh tế – xã hội của UBND huyện cũng như các đơn vị liên quan trực thuộc huyện.
Các giải pháp nhằm bảo tồn và phát triển nguồn lợi thủy sản ở sông A Sáp
Một số giải pháp bảo tồn và phát triển nguồn lợi thủy sản ở sông A Sáp được cộng đồng và nhóm tư vấn đề xuất tập trung vào 03 nhóm giải pháp chính, bao gồm:
Giải pháp bảo tồn nguồn lợi thủy sản: Nhằm ngăn ngừa nguồn lợi thủy sản ngày càng suy giảm nghiêm trọng và nguy cơ tuyệt chủng, một số giải pháp được đề xuất là nghiên cứu thành lập khu bảo vệ 19 loài cá quý, hiếm, đặc hữu nêu trên ở sông A Sáp do cộng đồng quản lý; nghiên cứu về các bãi đẻ và mùa vụ sinh sản của cá, đặc biệt là các loài cá đặc hữu, cá quý, hiếm (13 loài) trong điều kiện tự nhiên ở sông A Sáp; gia tăng các hoạt động tái tạo nguồn lợi như tổ chức các lễ hội thả cá về sông, lễ hội vì sự phát triển bền vững nguồn lợi thủy sản trên sông A Sáp…đối với các loài cá đặc hữu, cá qúy, hiếm và cá có giá trị kinh tế cao đã sản xuất giống nhân tạo thành công (cá Ngạnh Việt Nam, cá Chốt trắng, cá Leo, cá Thát lát, cá Chép, cá Diếc, cá Trê đen, cá Trê phi, Lươn đồng, cá Chạch bùn, Rô đồng, Rô phi rằn, cá Lóc); nâng cao nhận thức của cộng đồng và người dân về bảo vệ và tái tạo nguồn lợi thủy sản. Đẩy mạnh các hoạt động tuyên truyền giáo dục, nâng cao kiến thức cho cộng đồng địa phương về tầm quan trọng và ý thức trách nhiệm của mỗi người dân đối với việc bảo tồn và phát triển bền vững khu hệ cá của sông A Sáp.
Các loài thủy sản có giá trị kinh tế và đặc trưng vùng miền được nuôi trồng giúp giảm tải việc tiêu thụ các sản phẩm từ tự nhiên dẫn đến cạn kiệt nguồn lợi thủy sản tại địa phương. Ảnh CSRD
Giải pháp về quản lý nguồn lợi thủy sản: Thành lập chi hội nghề cá huyện A Lưới để quản lý tất cả các hoạt động liên quan đến khai thác, đánh bắt, bảo vệ, tái tạo và phát triển nguồn lợi thủy sản bền vững của huyện A Lưới nói chung và của sông A Sáp, lòng hồ thủy điện nói riêng. Đồng thời, Chi hội cũng là đơn vị cùng với các xã và cộng đồng chịu trách nhiệm quản lý, tổ chức tất cả các hoạt động của khu bảo vệ 13 loài cá quý, hiếm, đặc hữu. Chi hội nghề cá cũng là đơn vị đầu mối và quản lý các hoạt động nuôi trồng thủy sản trên sông A Sáp và lòng hồ thủy điện A Lưới; có cơ chế và chế tài để hạn chế tối đa vấn đề gây ô nhiễm nguồn nước, chấm dứt tình trạng khai thác hủy diệt các nguồn lợi thủy sản, chấm dứt tình trạng xả thải bừa bãi xuống sông A Sáp.
Giải pháp về phát triển nguồn lợi thủy sản bền vững: Nghiên cứu nuôi cá lồng, bè trên lòng hồ thủy điện A Lưới để sử dụng tiềm năng về diện tích mặt nước có khả năng nuôi trồng thủy sản tại lòng hồ. Ưu tiên phát triển nuôi lồng và nuôi ao các loài cá đặc hữu, các loài cá qúy, hiếm và cá kinh tế, có nguồn giống nhân tạo; nguồn giống tự nhiên nhiều, lớn nhanh, giá trị kinh tế cao như: cá Sao A Lưới, cá Masheer, cá Ngựa Nam, cá Linh rìa, cá Mè lúi, cá Leo, cá Chốt trắng; nghiên cứu sinh sản nhân tạo các loài cá qúy hiếm, đặc hữu ở sông A Sáp để tạo ra con giống phục vụ cho nhu cầu nuôi bảo tồn và tái tạo nguồn lợi, đối với những loài chưa có nguồn giống nhân tạo.
Các loài cá quý hiếm và đặc hữu cần được bảo vệ, phục hồi và phát triển, vì sự có mặt của chúng mang ý nghĩa về mặt khoa học, giá trị kinh tế lớn cũng như trong đánh giá nguồn gen và tính đa dạng sinh học. Cần có những giải pháp quản lý toàn diện, khai thác hợp lý trong quá trình phát triển kinh tế – xã hội nhằm bảo vệ tài nguyên sinh vật, bảo tồn những giá trị đa dạng sinh học có ích, đặc hữu và quý hiếm cho thế hệ tương lai.
