Tài nguyên nước và hệ thống sông ở huyện A Lưới
Tài nguyên nước đóng vai trò rất quan trọng với con người, từ đáp ứng các nhu cầu ăn uống cơ bản đến tạo điều kiện phát triển sinh kế, kinh tế – xã hội. Tuy nhiên, biến đổi khí hậu (BĐKH) làm tăng tính khó dự đoán trước những sự biến động của tài nguyên nước. Hiện tại, các quốc gia đang chú trọng nhiều vào khu vực ven biển, là nơi BĐKH đi kèm với hiện tượng nước biển dâng và cũng là khu vực phát triển kinh tế có mật độ dân số cao. Tuy nhiên, các khu vực miền núi – nơi bắt nguồn của các dòng sông và nơi sinh sống của nhiều người bản địa, cũng đang đối mặt với nhiều vấn do tác động của BĐKH. Dòng chảy thay đổi bất thường vào cả mùa lũ và mùa cạn cũng như sự ô nhiễm nguồn nước đã vượt ngưỡng phục hồi của hệ sinh thái tự nhiên, từ đó tác động sâu sắc đến cuộc sống và sinh kế của người dân.
Hệ thống sông suối thuộc lưu vực sông A Sáp – huyện A Lưới với chỉ số đa dạng sinh học khá cao.
A Lưới là một huyện miền núi nằm ở phía Tây Nam của tỉnh Thừa Thiên – Huế, cách thành phố Huế hơn 70 km, với diện tích hơn 122 nghìn ha – lớn nhất tỉnh. Tuy nhiên, đây cũng là một trong những huyện nghèo nhất tỉnh với 4,337 hộ nghèo và 412 hộ cận nghèo, chủ yếu là đồng bào dân tộc. Huyện cũng có địa hình đồi núi với mạng lưới sông suối dày đặc, đây cùng là thượng nguồn của nhiều con sông lớn ở Huế, trong đó có 2 sông chảy sang Lào là sông A Sáp và sông A Lin. Lưu vực sông A Sáp là một trong những nhánh sông thuộc hệ thống sông 3S có chỉ số đa dạng sinh thái cao với mức độ độc đáo lớn. Nhìn chung, tài nguyên thủy sản ở lưu vực sông A Sáp khá đa dạng. Việc sử dụng hiệu quả tài nguyên nước ở vùng thượng lưu không chỉ đem lại nguồn dinh dưỡng và thu nhập bền vững cho người dân ở đây mà còn góp phần vào bảo tồn hệ sinh thái và duy trì đa dạng sinh học cho toàn bộ lưu vực sông. Tuy nhiên, cộng đồng ven sông A Sáp thuộc huyện A Lưới, tỉnh Thừa Thiên Huế gặp nhiều khó khăn liên quan đến quản lý và sử dụng tài nguyên nước, phát triển sinh kế dựa vào tài nguyên nước.
Phát triển bền vững – xuất phát từ cộng đồng
Từ những thực tế tìm hiểu và nghiên cứu, Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Xã hội (CSRD) nhận thấy việc hỗ trợ cộng đồng lưu vực sông A Sáp tại huyện A Lưới là cần thiết và cần có kế hoạch bài bản với sự tham gia tích cực từ cộng đồng, sự chung sức, chung tay của toàn thể chính quyền cấp tỉnh và cấp huyện, xã. CSRD đã xây dựng Dự án “Nâng cao năng lực của phụ nữ trong xây dựng mô hình sinh kế bền vững dựa vào quản lý và sử dụng hiệu quả tài nguyên nước ở thượng nguồn sông A Sáp thuộc huyện A Lưới, tỉnh Thừa Thiên Huế, Việt Nam” và được Bộ Ngoại giao và Thương mại Australia (DFAT) và Cơ quan Hợp tác và Phát triển Thụy Sĩ (SDC) tài trợ thông qua tổ chức OXFAM Việt Nam. 05 xã tham gia dự án gồm: xã Sơn Thủy, xã Quảng Nhâm, xã Hồng Kim, xã Hồng Thái và xã Hồng Thượng – huyện A Lưới.
Mục tiêu của dự án nhằm: i) Thúc đẩy vai trò của phụ nữ trong quản lý và sử dụng hiệu quả tài nguyên nước nhằm đảm bảo sinh kế hộ gia đình trong lĩnh vực thuỷ sản; ii) Tăng cường sự tham gia của cộng đồng ven sông vào quá trình quản trị tài nguyên nước bền vững; và iii) Tăng cường sự hợp tác của tất cả các bên liên quan (cả khối công và tư) trong phát triển mô hình phát triển sinh kế bền vững dựa vào tự nhiên. Dự án đặc biệt chú trọng và xác định cộng đồng, người dân là nhân tố chủ lực cho phát triển sinh kế bền vững gắn liền chặt chẽ với quản trị và quản lý tài nguyên nước tại các địa phương trên địa bàn huyện.
Dự án gồm hai hợp phần, thực hiện trong 02 năm bắt đầu từ tháng 6 năm 2022 đến hết tháng 5 năm 2024. Trong gần 02 năm, hàng chục đợt tập huấn đã được tổ chức bao gồm tập huấn nâng cao nhận thức về nước và tầm quan trọng của nước, tập huấn kỹ thuật về quản trị nước, về phát triển sinh kế dựa vào nguồn nước, tập huấn chuyên sâu về nuôi trồng thuỷ sản, cách tiếp cận thị trường (Hợp phần 1). Cũng trong khuôn khổ Dự án cộng đồng A Lưới được đến các địa phương khác thuộc hệ thống sông Mê Kông như Cần Thơ, Đắk Lắk để tham quan học tập các mô hình sinh kế nuôi trồng thuỷ sản kết hợp với du lịch sinh thái, du lịch trải nghiệm; Chuyến tham quan, học tập tại Thành phố Huế để tìm hiểu về hoạt động Đổi mới sáng tạo, tiếp cận thị trường, định hướng khởi nghiệp cho phụ nữ. Hai cuộc thi được tổ chức trong khuôn khổ Dự án là cuộc thi tìm hiểu về nước và cuộc thi Sáng kiến Sinh kế dựa vào Quản trị nước bền vững cũng được triển khai với sự tham gia của đông đảo người dân, đặc biệt là chị em phụ nữ trên địa bàn huyện. Cuộc thi sáng kiến sinh kế đã giúp các cá nhân và cộng đồng có thêm nguồn vốn đầu tư vào hoạt động chăn nuôi, nuôi trồng thuỷ sản (NTTS) với tổng giải thưởng lên đến 130.000.000đ (Một trăm ba mươi triệu đồng).
Các hoạt động tập huấn, nâng cao nhận thức liên quan đến tài nguyên nước được tổ chức với sự tham gia tích cực từ các chị em phụ nữ.
Bên cạnh nâng cao năng lực, nhận thức cho cộng đồng Dự án tiến hành hỗ trợ 300.000.000đ (Ba trăm triều đồng) cho 10 mô hình sinh kế về nuôi trồng thủy sản cấp cộng đồng từ tháng 07/2023 tại 05 xã tham gia dự án (hợp phần 2). Các mô hình sinh kế được xây dựng dựa trên nền tảng kiến thức được cung cấp, nguồn tài nguyên và năng lực sẵn có của từng cá nhân / nhóm tham gia. Kết quả cập nhật và đánh giá hiệu quả của các mô hình sinh kế cho thấy sau 8 tháng nuôi, tình hình sinh trưởng của cá nuôi lồng và nuôi ao đất là tốt, tỷ lệ sống rất cao, từ 70 – 95. Quá trình khảo sát, 100% ý kiến người được hỏi cho rằng các mô hình sinh kế NTTS cộng đồng là phù hợp với chủ trương, chính sách, kế hoạch phát triển kinh tế – xã hội (KT – XH) của địa phương, phù hợp với nhu cầu và nguyện vọng của cộng đồng, với điều kiện khí hậu thời tiết và tài nguyên nước hiện có. Người dân cũng cho rằng quy trình kỹ thuật được tập huấn dễ thực hiện, phù hợp với năng lực của người dân, cách vận hành làm việc theo nhóm cũng phù hợp với điều kiện sống và phong tục tập quán của người dân địa phương. 90% cộng đồng tham gia Dự án rất hài lòng và hải lòng, điều này chứng tỏ các mô hình sinh kế NTTS bền vững đã có những kết quả tốt, thành công bước đầu, đã đem lại sự tin tưởng cho các hộ là thành viên của các nhóm NTTS cộng đồng.
Dự án cũng đã mang lại những hiệu quả về mặt xã hội khi những kiến thức về tài nguyên và các mô hình sinh kế cộng đồng đã góp phần tạo thêm việc làm, đặc biệt cho phụ nữ vùng cao: các mô hình sinh kế NTTS đã thu hút được 100 thành viên tham gia, trong đó có 70 phụ nữ, góp phần nâng cao năng lực cho người dân, đặc biệt cho phụ nữ, đồng thời còn góp phần thúc đẩy bình đẳng giới, tăng quyền và cơ hội tham gia cho phụ nữ vùng cao; thông qua mô hình làm việc theo nhóm đã góp phần tạo được sự tương thân tương ái, tinh thần đoàn kết, gắn bó lẫn nhau trong cộng đồng. Với hình thức nuôi trồng thủy sản gắn chặt chẽ với quản trị tài nguyên, có 9/10 mô hình sinh kế NTTS thực hiện tại 5 xã Dự án có khả năng phát triển bền vững, trong đó khả năng bền vững của mô hình nuôi cá lồng là cao nhất. Điều này cũng hoàn toàn phù hợp với tiềm năng của huyện (lòng hồ thủy điện A Sáp) và chủ trương của huyện A Lưới về khuyến khích phát triển nuôi cá lồng lòng hồ thủy điện A Sáp.
Mô hình nuôi cá trong lồng của nhóm sinh kế thôn Cân Te hiện đang cho nguồn thu khá ổn định với gần 100.000.000đ sau hơn 10 tháng thả nuôi.
Kết quả là bằng chứng, kinh nghiệm là bài học cho bước tiến của cộng đồng
Bà Lê Thị Quỳnh Tường (Chủ tịch Hội liên hiệp Phụ nữ huyện A Lưới, tỉnh Thừa Thiên Huế) chia sẻ: “Dự án đã kết hợp rất chặt chẽ với Hội Liên hiệp Phụ nữ huyện và Hội phụ nữ các cấp ở A Lưới trong triển khai các hoạt động. Được tham gia trực tiếp vào nhiều hoạt động của Dự án chúng tôi nhận thấy rằng việc tuyên truyền, nâng cao năng lực và hiểu biết cho phụ nữ giúp hiểu rõ hơn về vai trò và khả năng đóng góp của họ vào việc bảo vệ môi trường và tài nguyên nói chung, bảo vệ tài nguyên nước nói riêng là hết sức cần thiết. Hoạt động của Dự án không chỉ nâng cao năng lực về kiến thức cho phụ nữ mà còn hỗ trợ xây dựng các mô hình sinh kế cộng động, mô hình nhóm rất hiệu quả. Các chị em hội viên tự tin, cởi mở, mạnh dạn chia sẻ những tâm tư, nguyện vọng, đưa ra ý kiến bản thân, nỗ lực trong phát triển sinh kế hộ gia đình, làm việc nhóm là những thay đổi hết sức tích cực mà Dự án đã mang lại trong 02 năm triển khai”.
Hội Phụ nữ các cấp tham gia triển khai các hoạt động trong suốt quá trình thực hiện Dự án tại huyện A Lưới.
Những kiến thức, kỹ năng tích lũy được từ Dự án đang đi vào cuộc sống, mong muốn sẽ góp phần thay đổi điều kiện sống và sản xuất của các cộng đồng sống ở thượng nguồn sông A Sáp. Cộng đồng, đặc biệt là các chị em phụ nữ đã sử dụng những kiến thức có được về quản trị tài nguyên, bảo vệ tài nguyên để chia sẻ, tuyên truyền cho cộng đồng, nơi họ sinh sống thông qua các buổi họp thôn, các chương trình, sự kiện tại địa phương. Rất nhiều người trong số đó chia sẻ cho con, cho cháu – những thế hệ trẻ trong tương lai, nhấn mạnh những giá trị mà tài nguyên, thiên nhiên mang lại để cùng nhau chung tay bảo vệ.
4/10 mô hình sinh kế bước đầu đã có kết quả tích cực, các sản phẩm từ nuôi trồng thủy sản đã được đưa ra thị trường với giá cả ổn định. Các khoản lợi nhuận thu được dùng cho việc tái đầu tư sản xuất, duy trì hoạt động nuôi trồng và mở rộng mô hình với nhiều thành viên mới cùng tham gia. Hoạt động của các mô hình cũng ghi nhận những kết quả ban đầu chưa tốt từ việc 100% ếch nuôi bị chết sau 02 tháng thả nuôi tại thôn A Đên – Hồng Thượng, sau đó nhóm đã tiến hành thả nuôi cá trê lai thay thế. Mô hình nuôi ếch của nhóm A Tia 2 bị thất thoát do không có sự chuẩn bị trước mùa mưa bão, số ếch còn lại bị còi cọc, chậm lớn. Qua hoạt động nuôi trồng thủy sản của các nhóm, các thành viên nhóm cũng đúc rút cho mình rất nhiều kinh nghiệm nuôi theo đúng kỹ thuật, có hơn 05 ao nuôi cá nhân được mở rộng từ kiến thức học được trong NTTS mà dự án triển khai.
Cá nuôi trong ao đã được nhóm sinh kế thu hoạch sau nhiều tháng thả nuôi.
Thành công của Dự án không chỉ ở chỗ các mô hình sinh kế dựa vào nguồn tài nguyên nước ra đời, mà còn ở chỗ góp phần giúp cộng đồng, nhất là chị em phụ nữ nâng cao, thể hiện được năng lực và tính chủ động của mình trong đời sống xã hội, góp phần thay đổi diện mạo đời sống kinh tế – xã hội – văn hóa của huyện miền núi A Lưới, tỉnh Thừa Thiên Huế.
